پرسش :

آیا حجاب قبل از آمدن اسلام در میان زنان عرب وجود داشته است و نقش اسلام در این میان چه بوده است؟ کیفیت تشریع حجاب در اسلام چگونه بوده است؟


پاسخ :
یکی از سؤالاتی که ممکن است راجع به تشریع حکم حجاب از سوی اسلام به ذهن برسد، این است که پیش از آن، پوشش زنان چه وضعیتی داشت و دین اسلام در قبال آن چه موضعی اتخاذ کرد؟ پیش از طرح اصل پاسخ، نکاتی مقدماتی را ارائه می کنیم:


حجاب در فرهنگ اصطلاحات اسلامی

واژه حجاب به معنای پوشش، اصطلاحی است جدید که بیشتر در عصر ما پیدا شده است. آنچه در صدر اسلام و در فقه اسلامی و اصطلاح فقها به کار رفته واژه «ستر» است که به معنای پوشش است.(1)
 

وضعیت پوشش زنان در جامعه عرب پیش از اسلام

زنان عرب، قبل از بیانِ حکم اسلام نسبت به حجاب، دارای پوشش بودند و بخش اعظمی از بدن خود را می پوشاندند. حجابِ آنان به این شکل بود که دنباله مقنعه خود را به پشت گوش هاى خود مى انداختند؛ اما این شکل پوشش باعث می شد تا گلو و بنا گوش آنها آشکار شود. مرحوم کلینی در این باره می نویسد: «زنان سراندازهای خود را از پشت گوش های شان می آویختند».(2)

البته این مسئله عمومی نبود چرا که برخی زنان و بخصوص همسران مردان بزرگ و نامدار این نوع پوشش را نیز رعایت کرده سر و گردن خود را نیز می پوشاندند. دراین باره گزارشی بدین مضمون در دست است که: «عایشه دختر عبدالرحمن در حالی که روسری نازکی بر سر داشت نزد عایشه آمد. عایشه نیز آن را پاره و به جایش روسری ضخیمی را به او داد».(3) این گزارش به خوبی حکایت از آن دارد که زنان عرب پیش از نزول آیات حجاب و واجب شدن پوشش بر زنان، سعی در پوشاندن خویش از چشم مردان داشتند.

علاوه بر روسری استفاده از «نقاب» نیز امری رایج در میان زنان شبه جزیره بوده است. گزارش های بر جای مانده حکایت از آن دارد که استفاده از این وسیله نیز برای پوشش صورت از جوانان هوسران و مردان بوده است.(4)

«ابن سعد» در کتاب «الطبقات الکبری» آورده است که: در شهر مکّه دختران نابالغ همین که به سن بلوغ می رسیدند به «دار الندوه» - مکانی برای شور و مشورت در امور اجتماعی - می رفتند و لباس های کودکی خود را در می آوردند و به جای آن، لباس های بلندی بر تن می کردند. این لباسها بیشترِ بدن آنها را می پوشاند و آنان از این طریق، بالغ شدنِ خودشان را به همگان اعلام می کردند.(5) زنان عرب علاوه بر روسری از نقاب نیز استفاده می کردند تا به این وسیله خود را از چشم مردان بپوشانند.(6)
در «تفسیر نمونه» چنین آمده است: «در آن موقع زنان حجاب درستى نداشتند، و دنباله روسری هاى خود را به پشت سر می ‏انداختند به طورى که گلو و قسمتى از سینه و گردنبند و گوشواره ‏هاى آنها نمایان بود».(7)

«شهید مطهری» نیز در این باره نوشته است: «زنان عرب معمولا پیراهن هایى می پوشیدند که گریبان هایشان باز بود، دور گردن و سینه را نمی پوشانید. روسری هایى هم که روى سر خود می انداختند از پشت سر می آویختند [همان طورى که الآن بین مردانِ عرب متداول است]، قهراً گوشها و بناگوشها و گوشواره ‏ها و جلو سینه و گردن نمایان می شد».(8)
 

زمان نزول آیات حجاب

با اینکه آیات مربوط به پوشش و حجاب در دو سوره احزاب و نور آمده؛ اما به طور مشخص و دقیق، سال نزول آیات مربوط به پوشش و حجاب، در کتب تفسیر و تاریخ ثبت نشده است؛ ولى آنچه که می توان گفت این است که چون سوره احزاب از نظر ترتیب نزول قبل از سوره نور و بعد از سوره آل عمران قرار دارد و از طرف دیگر بر طبق نقل «تفسیر نمونه»(9)، سوره آل عمران در بین سال هاى دوم و سوم هجری نازل شده، می توان حدس زد که سوره احزاب در سال هاى چهارم و پنجم هجری نازل گردیده و سوره نور هم بعد از این نازل گشته است.
 

رویکردهای تشریع احکام اسلامی

احکام در اسلام از یک منظر بر دو قسم است:
اول: احکام تأسیسی: احکامى است که مسبوق به سابقه اى نیست و از سوى شارع مقدّس اسلام تأسیس شده است؛ مانند غالب احکام عبادات و بسیارى از احکام مربوط به حلال و حرام. مثلًا در شرع اسلام انواعى از گوشت ها تحریم شده و انواعى حلال معرفى شده است و همچنین درباره مشروبات و امثال آن که مسبوق به سابقه اى نبوده است. البتّه نباید فراموش کرد احکامى که در شرایع سابق بوده و اسلام آن را با تغییراتى پذیرفته، همچون نماز و روزه و بعضى عبادات دیگر، آنها نیز جزء احکام تأسیسى محسوب می شوند.(10) از دیگر احکام تأسیسی می توان به حرمت ورود مشرکان به مسجد الحرام(11)، تعیین کعبه به عنوان قبله(12)، ممنوعیت ربا و... اشاره کرد.

دوم: احکام امضائی: احکامى است که در میان عُقلا و اهل عرف وجود داشته و آنجا که موافق مصالحى بوده است اسلام و سایر ادیان آسمانى آن را پذیرفته اند؛ مانند خرید و فروش، اجاره، هبه، وصیت، صلح و حتّى نکاح و طلاق. بعضى نکاح و طلاق را به جهت تغییرات فراوانى که از سوى شریعت اسلام در آن صورت گرفته، شبیه عبادات؛ بلکه جزء آن شمرده اند؛ ولى به یقین جزء عبادات نیست و اصل و اساس آن جزء امور عقلائیّه اى است که اسلام آن را پذیرفته است، هر چند قیود و شرایط زیادى بر آن افزوده، و در آنجا که اسلام آن را فاقد مصلحت می دانسته، نفى و ردع کرده است؛ مانند مسئله رباخوارى که از قدیم الایام تا به امروز در میان بسیارى از عقلاى اهل عرف، جارى و سارى بوده و اسلام شدیداً آن را نفى کرده است.(13)

در این میان حکم حجاب را بایستی از احکام تأسیسی برشمرد که گرچه قبل از اسلام وجود داشته است؛ اما اسلام با صدور دستوراتی، حد و حدود ستر و حجاب را به سر حد کمال خود رسانده است.


روند تشریع حکم حجاب در جامعه نوپای اسلامی

با توجه به نکات مطرح شده در پاسخ به سؤال اصلی بیان شده در صدر بحث، چنین باید گفت: از آغاز بعثت تا یکیی دو سال پس از هجرت، حجاب زنان عرب، به همان شکلی که وجود داشت باقی بود و تغییری نکرده بود؛ اما در حدود سال دوم یا سوم با نزول سوره احزاب، خداوند ابتدا به سراغ زنان پیامبر می رود و آنان را در بیش از ده آیه مورد خطاب خود قرار می دهد و دستوراتی صادر می نماید که تنها بخشی از آنها مربوط به حجاب و پوشش است(14)؛ البته بنای اسلام بر این بوده که در احکام و دستورات، اول به سراغ نزدیکانِ پیامبر(صلی الله علیه و آله) برود تا مسلمانان راحت تر احکام اسلام را بپذیرند و به آنها عمل نمایند. این مسئله مسبوق به سابقه بوده و نمونه عینی آن را می توان در دستور قرآن(15) راجع به دعوت از خویشان برای پذیرش اصل اسلام مشاهده کرد که در تاریخ اسلام به داستان «یوم الدار» معروف شده است.
در اینجا نیز خداوند به سراغ زنان پیامبر(صلی الله علیه وآله) رفته و چند حکم نسبت به آنان بیان می فرماید: در اولین حکم به زنان پیامبر(ص) چنین دستور می دهد: «یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً»(16)؛ (اى همسران پیامبر! شما همچون یکى از زنان معمولى نیستید اگر تقوا پیشه کنید پس به گونه اى هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید!).

در آیه بعد چنین دستور می دهد: «وَ قَرْنَ فی‏ بُیُوتِکُنَّ وَ لَا تَبَرُّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولَى‏...»(17)؛ (و در خانه‏ هاى خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّتِ نخستین [در میان مردم] ظاهر نشوید...).

در آیه دیگر از همین سوره می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا... وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ...»(18)؛ (اى کسانى که ایمان آورده ‏اید!... و هنگامى که چیزى از وسایل زندگى را [به عنوان عاریت] از آنان [همسران پیامبر] می خواهید از پشت پرده بخواهید، این کار براى پاکى دل هاى شما و آنها بهتر است!...).

در آیه دیگر از همین سوره تنها زنان پیامبر(صلی الله علیه وآله) را خطاب قرار نمی دهد و علاوه بر آنها از دختران پیامبر(ص) و زنان مؤمنان نیز یاد کرده و همه سه گروه نامبرده را خطاب قرار می دهد و می فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّبىِ‏ُّ قُلْ لّأَزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنىَ أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَ کاَنَ اللهُ غَفُوراً رَّحِیماً»(19)؛ (اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب ها [روسری هاى بلند] خود را بر خویش فرو افکنند، این کار براى اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است [و اگر تاکنون خطا و کوتاهى از آنها سر زده توبه کنند] خداوند همواره آمرزنده رحیم است‏).

بخشی دیگر از احکام اسلام راجع به حجاب و پوشش زنان، در سوره نور بیان شد. خداوند در این سوره نسبت به حادثه ای که برای یکی از انصار اتفاق افتاده واکنش نشان می دهد. در این حادثه: «جوانى از انصار در مسیر خود با زنى روبرو شد - و در آن روز زنان، مقنعه خود را در پشت گوش ها قرار می دادند - [و طبعا گردن و مقدارى از سینه آنها نمایان می شد] چهره آن زن نظر آن جوان را به خود جلب کرد و چشم خود را به او دوخت هنگامى که زن گذشت جوان هم چنان با چشمان خود او را بدرقه می کرد؛ در حالى که راه خود را ادامه می داد تا اینکه وارد کوچه تنگى شد و باز هم چنان به پشت سر خود نگاه می کرد ناگهان صورتش به دیوار خورد و تیزى استخوان یا قطعه شیشه ای که در دیوار بود صورتش را شکافت! هنگامى که زن گذشت جوان به خود آمد و دید خون از صورتش جارى است و به لباس و سینه اش ریخته! [سخت ناراحت شد] با خود گفت: به خدا سوگند من خدمت پیامبر می روم و این ماجرا را بازگو می کنم.

هنگامى که چشم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او افتاد فرمود: چه شده است؟ و جوان ماجرا را نقل کرد، در این هنگام جبرئیل _ پیک وحى خدا _ نازل شد و آیه ذیل را آورد: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‏ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ...»(20)؛ (و به زنان با ایمان بگو چشم هاى خود را [از نگاه هوس آلود] فرو گیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را - جز آن مقدار که نمایان است - آشکار ننمایند و [اطراف] روسری هاى خود را بر سینه خود افکنند [تا گردن و سینه نیز با آن پوشانده شود]، و زینت خود را آشکار نسازند...).(21)

بر اساس این آیه، زنانِ مسلمان از آن پس موظف شدند تا اطراف روسری خود را به گریبان ها بیندازند تا این مواضع نیز مستور باشد. «ابن عباس» در تفسیر آیه بالا گفته است: «تُغْطِی شَعْرَهَا وَ صَدْرَهَا وَ تَرَائِبَهَا وَ سَوَالِفِهَا»(22)؛ (زن، بایستی مو و سینه و گلو و قسمت هاى پیشین خود را بپوشاند).

در بیان واکنش جامعه زنان مدینه به نزول آیات حجاب ذکر این حدیث قابل توجه است. ناقل این حدیث عایشه دختر ابوبکر است: «من برتر از زنان انصار ندیدم، همین که این آیه [آیه 31 سوره نور] نازل شد هر یک از آنها برای خود خمار تهیه کرد [خمار نوعی روسری بلند است] و خود را با آن می پوشیدند به گونه ای که گویا کلاغ روی سرشان نشسته است».(23)

در میان دستوراتی که اسلام برای حجاب زنان صادر فرموده است، تنها یک مورد استثناء شده و آن هم مربوط است به زنان پیر و سالخورده، آنجا که می فرماید: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتی‏ لَا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»(24)؛ (و زنان از کارافتاده ای که امید به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نیست که لباس هاى [رویین] خود را بر زمین بگذارند، به شرط اینکه در برابر مردم خودآرایى نکنند و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است و خداوند شنوا و داناست).

در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نیست که دستورات اسلام درباره حجاب منحصر به زنان نیست و علاوه بر آنها، مردان نیز مشمول این احکام هستند و تنها تفاوت هائی جزئی در احکام آنها وجود دارد. از جمله احکام مربوط به مردان در این آیه آمده است: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَٰلِکَ أَزْکَىٰ لَهُمْ إِنَّ اللهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ»(25)؛ (به مؤمنان بگو چشم هاى خود را [از نگاه به نامحرمان] فرو گیرند، و عفاف خود را حفظ کنند این براى آنان پاکیزه ‏تر است. خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است). البته احکام مربوط به مردان نیازمند مقاله ای مستقل است و در این مقال نمی گنجد.

پی‌نوشت‌ها:
(1). تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 هـ ش، چاپ اول، ج 17، ص 402.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دارالکتب الإسلامیة، تهران‏، 1407هـ ق، چاپ چهارم‏، ج 5، ص 521.
(3). الموطأ، مالک بن أنس بن مالک بن عامر الأصبحی المدنی، المحقق: محمد مصطفى الأعظمی، مؤسسة زاید بن سلطان آل نهیان للأعمال الخیریة والإنسانیة، أبو ظبی، 2004م، الطبعة الأولی، ج 5، ص 1339.
(4). المنمّق فی أخبار قریش، محمد بن حبیب بن أمیة بن عمرو الهاشمی، بالولاء، أبو جعفر البغدادی، المحقق: خورشید أحمد فاروق، عالم الکتب، بیروت، 1985م، الطبعة الاولی، ج 1، ص 163.
(5). الطبقات الکبرى، ابن سعد، أبو عبد الله محمد بن سعد بن منیع الهاشمی، المحقق: إحسان، عباس، دار صادر، بیروت، 1968م، الطبعة الأولی، ج 1، ص 70.
(6). المنمق فی أخبار قریش، محمد بن حبیب بن أمیة بن عمرو الهاشمی، بالولاء، أبو جعفر البغدادی، المحقق: خورشید أحمد فاروق، عالم الکتب، بیروت، 1985م، الطبعة الاولی، ج 1، ص 163.
(7). تفسیر نمونه، همان، ص 290.
(8). مجموعه آثار(کتاب مساله حجاب)، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، 1378هـ ش، چاپ اول، ج 19،‌ ص 485.
(9). به گفته بعضى از مفسرانِ مشهور، به نظر می رسد که این سوره در خلال سال هاى جنگ بدر و جنگ احد (سال هاى دوم و سوم هجرت) نازل شده است و بخشى از طوفانی ترین دوران هاى زندگى مسلمین را در صدر اسلام منعکس می کند. رجوع شود به: تفسیر نمونه، همان، ج 2، ص 408.
(10). دائرة المعارف فقه مقارن، مکارم شیرازی، ناصر، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، 1427هـ ق‏، چاپ اول، ‏ج 1، ص 561.
(11). سوره توبه، آیه 28.
(12). سوره بقره، آیه 144.
(13). دائرة المعارف فقه مقارن، همان، ص 561 و 562.
(14). خداوند در سوره احزاب از آیات 28 الی 57 در چندین آیه، احکامی را نسبت به زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) وضع کرده که تنها بخشی از آیات آن، راجع به حجاب و پوشش است.
(15). قرآن می فرماید: «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ»؛ (و خویشاوندانِ نزدیکت را انذار کن!)؛ سوره شعراء، آیه 214.
(16). سوره احزاب، آیه 28.
(17). همان سوره، آیه 33.
(18). همان سوره، آیه 53.
(19). همان سوره، آیه 59.
(20). سوره نور، آیه 31.
(21). تفسیر نمونه، همان، ج 14، ص 435.
(22). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، چاپ تهران، 1372هـ ش، چاپ سوم، ج 7، ص ۲۱۷.
(23). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، زمخشری، محمود بن عمر، مصحح: مصطفی، حسین احمد، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407 هـ ق، چاپ سوم، ج 3، ص 231.
(24). سوره نور، آیه 60.
(25). همان، آیه 30.